Staan we aan de vooravond van een doorbraak?

Komende maanden resultaten bekend van drie onderzoeken naar alzheimer-medicijnen 

Dr. Niels Prins, neuroloog en directeur Brain Research Center 

Voor patiënten, artsen en onderzoekers die al jaren strijden tegen de ziekte van Alzheimer breken spannende maanden aan. Staan we aan de vooravond van een doorbraak in het medicijn-onderzoek?  Slagen we er eindelijk in de ziekte af te remmen? In de komende periode worden de resultaten bekend van drie interessante (fase 3) onderzoeken naar medicijnen die alle drie gericht zijn op het alzheimer-eiwit amyloïd-beta. 

Bij de eerste twee onderzoeksresultaten gaat het om de medicijnen Lecanemab en Gantenerumab. De resultaten worden bekendgemaakt tijdens het jaarlijkse toonaangevende CTAD-congres, dat van 29 november tot 2 december plaatsheeft in San Francisco. De resultaten van het derde medicijn, Donanemab, worden in de eerste helft van 2023 verwacht.  

Wat doen de drie medicijnen precies? 

Er zijn veel verschillende soorten medicijnen die erop gericht zijn het alzheimer ziekteproces af te remmen. Maar in dit geval gaat het om medicijnen die je alle drie kunt scharen in de categorie monoklonale antilichamen, te herkennen aan hun specifieke benaming eindigend op mab (afkorting van monoclonal antibody). Ze grijpen aan op het alzheimer-eiwit amyloïd-beta dat een belangrijke rol speelt in het ziekteproces. Door zich te binden aan de abnormale eiwitten helpen de medicijnen het lichaam om deze eiwitten op te ruimen.  

Waarin verschillen de medicijnen?  

Lecanemab 

Dit medicijn, dat via een infuus wordt toegediend, is ontwikkeld door de farmaceuten Eisai en Biogen. Lecanemab vertraagt, volgens de onderzoekers, al in een vroeg stadium de achteruitgang in denkvermogen en dagelijks functioneren. De behandelde groep is over een periode van 18 maanden getest. Het deel van de groep dat het medicijn kreeg toegediend ging 27% minder achteruit in denkvermogen en dagelijks functioneren dan de groep die een placebo kreeg toegediend, bleek uit een recent persbericht van Eisai en Biogen (1). Op PET-scans van de hersenen kon de opruiming van het alzheimer-eiwit worden aangetoond. Dit onderzoek zou aantonen dat het niet alleen mogelijk is om met een medicijn het ziekteproces af te remmen, maar ook dat je daardoor de achteruitgang in denkvermogen en functioneren van patiënten kunt vertragen. Tijdens het CTAD-congres zullen de Lecanemab-resulaten in detail worden gepresenteerd.  

Gantenerumab 

Het door farmaceut Roche ontwikkelde medicijn Gantenerumab wordt via een injectie onder de huid toegediend. Aan het onderzoek doen bijna 2000 patiënten mee met een vroeg stadium van de ziekte van Alzheimer. Er wordt onderzocht of dit medicijn in staat is de ziekte te vertragen en achteruitgang van het denkvermogen en algemeen dagelijks functioneren te voorkomen. De eerste resultaten van dit onderzoek worden begin november verwacht en een meer uitgebreid verslag tijdens het eerder genoemde CTAD-congres.   

Donanemab 

Ook Donanemab richt zich als een monoclonaal antilichaam op het amyloïd-beta. Farmaceut Eli-Lilly onderzoekt dit medicijn momenteel in een groot onderzoek. Dit medicijn is specifiek gericht op een extra giftige soort van het alzheimer-eiwit (pyroglutamaat amyloïd-beta). Het middel wordt, net als Lecanemab, toegediend via een infuus. Ook Donanemab is mogelijk in staat het alzheimer ziekteproces te remmen, bleek uit een in 2021 gepubliceerd fase 2 onderzoek (2). In de eerste helft van 2023 worden de resultaten van het grote fase 3 onderzoek met dit middel verwacht.  

Waar wordt in een fase 3-onderzoek naar gekeken? 

Bij het beoordelen van de resultaten kijkt men in eerste instantie natuurlijk naar de werkzaamheid van de medicijnen. Zijn zij in staat het alzheimer ziekteproces af te remmen? En zo ja, leidt dat tot een voor de patiënt relevante vertraging van de achteruitgang qua denken en functioneren? Ten tweede wil men weten of de medicijnen veilig zijn. Zijn de bijwerkingen acceptabel? En: wegen de voordelen van een behandeling op tegen de bijwerkingen? Hierbij is het goed om te bedenken dat de ziekte van Alzheimer een dodelijke ziekte is en dat betekent dat, net als bij de behandeling van kanker, een zekere mate van bijwerkingen wordt geaccepteerd. De voor- en nadelen van een behandeling moet worden afgezet tegenover het alternatief “niets doen”.  

Hoe snel komt een medicijn op de markt? 

Het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA) en het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) beoordelen of één of meer van de medicijnen werkzaam en veilig zijn. Het Zorginstituut bepaalt vervolgens of een medicijn wordt vergoed. Wanneer deze instanties zich positief zouden uitspreken, dan is de volgende vraag wannéér de middelen worden toegelaten tot de Nederlandse markt. De trajecten bij de EMA en het Zorginstituut kunnen in totaal – in het geval van een alzheimer medicijn – wel drie jaar duren. Belangrijk daarbij is de vraag voor welke patiënten met alzheimer de medicijnen beschikbaar komen. Aangezien de onderzoeken zijn gedaan met patiënten in een relatief vroeg stadium van de ziekte, lijkt dat een logische groep. De onderzoeksresultaten moeten richting geven of er binnen de onderzochte patiënten nog specifieke kenmerken zijn die samenhangen met een goede respons op de medicijnen.  

Behalve de bovengenoemde drie medicijnen lopen momenteel zo’n 30 fase 3-onderzoeken wereldwijd, dat is meer dan ooit tevoren. In dat opzicht lijkt een doorbraak een kwestie van tijd. En gaat het er niet zo zeer om óf er een medicijn wordt gevonden dat de ziekte van alzheimer afremt, maar wannéér het medicijn wordt gevonden. We zullen het snel weten.  

Bronnen 

1. Lecanemab confirmatory phase 3 Clarity AD study met primary endpoint, showing highly statistically significant reduction of clinical decline in large global clinical study of 1,795 participants with early alzheimer’s disease. PR Newswire, 27 September 2022. 
2. Mintum et al. Donanemab in Early Alzheimer’s Disease. N Engl J Med 2021